Newroz, Kürtçede “Nû” (yeni) ve “Roj” (gün) kelimelerinin birleşiminden türetilmiş olup, “Yeni Gün” anlamına gelir. Bu kelime, Kürt kültüründe baharın gelişi ve doğanın uyanışıyla ilişkilendirilen bir bayram olarak kutlanır. Ancak Newroz, yalnızca Kürtler için değil, aynı zamanda İran, Afganistan, Azerbaycan, Orta Asya halkları ve diğer bazı halklar için de önemli bir geleneksel kutlama biçimidir. Farsça da bu kelime, aynı şekilde “Yeni Gün” anlamına gelir. Farsçanın, Kürtçeyle aynı dil ailesine ait olması nedeniyle, bu kelime her iki dilde de benzer şekilde kullanılmıştır. Ancak Kürtler, Newroz’u tarihsel süreç içinde özgürlük, direniş ve kimlik inşası ile ilişkilendirerek bu bayramı daha derin bir kültürel ve politik anlamla şekillendirmişlerdir.
J. Justinian Morier, 1812’de Damawand bölgesinde Kürtlerin her yıl “Ayd-i Kurd” adıyla bir bayram kutladığını ve bu bayramın, Pers ülkesinin zalim Dahhak’tan kurtuluşunu simgelediğini aktarmaktadır. Bu, Kürtlerin yalnızca baharın gelişiyle değil, aynı zamanda mitolojik ve politik bir anlamla da bayram kutladıklarını gösteren önemli bir veridir. 20. yüzyılın başlarında Kürt aydınlarından Halil Hayali Efendi ve Memduh Selim de bu bayramı “Dehhak’tan Kurtuluş Bayramı” olarak adlandırmaktadır. Bu bayram, Kürtlerin tarihsel olarak zalim bir yöneticiden kurtuluşlarını simgeleyen ve mitolojik Kawa efsanesiyle ilişkilendirilen özgün bir kutlamadır.
Kürt mitolojisinde, demirci Kawa’nın zalim Dahhak’a karşı başlattığı isyan, özgürlük mücadelesinin simgesidir. Kawa ve takipçileri, Dahhak’ın zulmüne son vererek özgürlüklerini kazanmışlar ve bu zaferi kutlamak için ateşler yakmışlardır. Bu anlatı, Kürtler arasında hem bir direniş hem de özgürlüğün simgesi olarak kutlanan Newroz bayramının temelini oluşturur. Ancak, Morier’in gözlemleri ve Jîn dergisindeki anlatılar, Kürtlerin bu bayramı Newroz’dan ayrı olarak kutladıklarını ve belirli bir tarih olan 31 Ağustos’ta “Dehhak’tan Kurtuluş Bayramı” adı altında özgün bir kutlama gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktadır.
Kürt kültüründe eski bayramlar ve ritüellerin sürekliliği, Heftmal geleneğiyle de ilişkilendirilebilir. Koçgiri’de bu bayramın Heftmal adıyla kutlandığı ve Doğu Kürdistan’ın güney kesimlerinde benzer bir geleneğin sürdüğü yönünde anlatılar bulunmaktadır. Heftmal, Kürt toplumunda eski bir bayram veya ritüel günü olarak değerlendirilebilir. Bu geleneğin varlığı, Kürtlerin zaman içinde farklı kutlama biçimlerine sahip olduklarını ve bu kutlamaların hem mitolojik hem de kültürel temellere dayandığını gösterir.
Newroz ve “Dehhak’tan Kurtuluş Bayramı” arasındaki farklar, bu bayramların farklı tarihsel ve kültürel bağlamlarda şekillendiğini ortaya koymaktadır. Newroz, doğanın uyanışı ve baharın gelişiyle ilişkilendirilirken, “Dehhak’tan Kurtuluş Bayramı” ise bir direniş ve özgürlüğün kutlaması olarak daha derin bir politik ve mitolojik anlam taşır. Kürtlerin bu bayramları farklı şekillerde kutlaması, onların kimlik inşasında ve tarihsel hafızalarındaki dönüşümde önemli bir yer tutmaktadır.
Kürtlerin tarihsel bayramları, yalnızca geleneksel kutlamalar değil, aynı zamanda özgürlük mücadelesi ve kültürel kimlik inşası açısından önemli bir sembol haline gelmiştir. Morier’in gözlemleri, Jîn dergisindeki anlatılar ve Heftmal gibi Kürt gelenekleri, Kürtlerin tarihsel olarak farklı ritüellere ve özgün bayramlara sahip olduğunu göstermektedir. Kürt tarih yazımında bu tür ayrımların netleştirilmesi, tarihsel hafızanın yeniden inşası açısından büyük bir önem taşımaktadır. Kürtlerin kimlik inşasında, tarihsel bayramların ve ritüellerin nasıl şekillendiği ve anlam kazandığı üzerine yapılan çalışmalar, daha derinlemesine incelenmeli ve bu kültürel mirasın korunması sağlanmalıdır.
Hüsamettin TURAN
